ZABURZENIA TIKOWE W EDUKACJI

Zaburzenia tikowe często są postrzegane jako niewłaściwe i niepożądane zachowania dziecka/ucznia bądź doświadczane przez niego problemy natury emocjonalnej, psychiatrycznej czy behawioralnej. Konsekwencją takiego spojrzenia jest karanie dziecka/ucznia za niezależne od niego objawy zaburzenia, co z pewnością nie wpływa korzystnie na jego jakość życia, stosunek do własnej osoby czy kontakty społeczne. Zamiast wyciągać daleko idące konsekwencje warto uważniej przyjrzeć się dziecku/uczniowi i zastanowić się nad przyczyną obserwowanego zachowania.

Wiemy dziś, że zaburzenia tikowe to grupa schorzeń neurobehawioralnych charakteryzujących się mimowolnymi, nagłymi, szybkimi, krótkotrwałymi, powtarzającymi się ruchami bądź słowami, rozpoczynająca się w dzieciństwie, o nieznanej do końca etiologii (wskazuje się brak równowagi chemicznej w mózgu). Tiki ulegają ciągłym zmianom, a ich nasilenie zmienia się także w zależności od działających czynników środowiskowych (np. stres, zmęczenie, głód, brak wsparcia). Największe nasilenie choroby przypada na ok. 10r.ż.,
a do 18 r.ż. większość tików ma ustąpić bądź znacznie się zmniejszyć. Najcięższym przypadkiem zaburzeń tikowych jest zespół da la Tourette’a, charakteryzujący się występowaniem licznych tików ruchowych oraz jednego lub więcej tików wokalnych, przebiegającym z okresami remisji i zaostrzeń objawów.

Dzieci/uczniowie z tikam mogą odczuwać przymus/potrzebę wykonania tiku bądź doświadczać pewnych określonych wrażeń czuciowych bezpośrednio przed wykonaniem tiku. Po wykonaniu tiku odczuwają chwilowy spadek napięcia. Dzieci/uczniowie opanowują technikę tłumienia objawów, jednak kosztuje ich to wiele wysiłku i uwagi, po czym i tak będą musieli się wytkiać, a tiki będą wtedy bardziej nasilone, bardziej bolesne.

Należy zwrócić uwagę, że zaburzeniom tikowym mogą towarzyszyć zaburzenia współistniejące (czasami bardziej kłopotliwe niż samo zaburzenie tikowe): zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, ADHD, specyficzne trudności szkolne, zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe, trudności z kontrolą złości. Umiarkowane nasilenie tików może być wskazaniem do zastosowania farmakoterapii – wtedy mogą wystąpić u dziecka/ucznia tzw. skutki uboczne, np. bezsenność, męczliwość, zaburzenia nastroju, bóle głowy.

Jak widać powyżej dziecko/uczeń z zaburzeniem tikowym mierzy się z wieloma trudnościami we wszystkich obszarach swojego funkcjonowania: biologicznym, emocjonalnym, poznawczym, społecznym i prospołecznym. Dlatego ważne jest okazywanie przez nauczycieli i pracowników placówki edukacyjnej, do której dziecko/uczeń uczęszcza, bezwarunkowej akceptacji i wsparcia oraz podejmowanie szeregu działań, które będą wychodzić tikom naprzeciw:

1. Nigdy nie proś dziecka/ucznia z tikami, aby je powstrzymał.
2. Staraj się nie zwracać uwagi na objawy zaburzenia, ignoruj je i nie komentuj ich.
3. Staraj się zapewnić dziecku/uczniowi komfort sensoryczny (w miarę możliwości ogranicz do minimum bodźce rozpraszające uwagę).
4. Zapewnij dziecku/uczniowi bezpieczne miejsce w szkole/przedszkolu do odpoczynku, wytikania się.
5. Gdy jest taka potrzeba, rób dziecku/uczniowi przerwy poza klasą, aby umożliwić uwolnienie tików w prywatnych, mniej krępujących warunkach (np. wyjście do toalety, załatwienie jakiejś ważnej sprawy poza klasą itp.).
6. Posadź dziecko/ucznia w takim miejscu, aby nie czuł się skrępowany, a jego tiki będą mniej zauważalne (nie w środkowej części klasy).
7. Wydawaj dziecku/uczniowi jedno polecenie na raz. Kieruj do dziecka/ucznia proste, zwięzłe i precyzyjne polecenia i instrukcje, sprawdzaj ich stopień zrozumienia i zapamiętania przez dziecko/ucznia. Zawsze wskazuj konkretnie, czego od niego oczekujesz.
8. Dostosuj wymagania edukacyjne do aktualnych możliwości psychofizycznych
   i samopoczucia dziecka/ucznia. Jeżeli zajdzie taka potrzeba zapewnij dziecku/uczniowi częste przerwy podczas pracy umysłowej, zmniejsz ilość zadań do wykonania, ogranicz ilość materiału do nauki (np. wskazuj konkretne zagadnienia, definicje i słówka do nauki, umożliwiaj pisanie prac na komputerze, korzystanie z audiobooków lektur szkolnych) - zapewni to odpowiednie warunki do przyswajania wiedzy i umiejętności, pomoże sfinalizować działanie, a także uzyskać pozytywną ocenę/wynik.
9. W egzekwowaniu wiedzy wykorzystuj np. testy wyboru, zdania z lukami itp. Nie wprowadzaj limitu czasowego, wydłuż czas wykonania poleceń, odpytaj dziecko/ucznia
   w bardziej komfortowych dla niego warunkach – poza klasą, na przerwie, z ławki.
10. Kontroluj, czy tiki nie zaburzają pracy dziecka/ucznia, np. podczas czytania i pisania, udziel wtedy pomocy, wsparcia (np. zrób krótką przerwę, przygotuj dla dziecka/ucznia notatkę z lekcji, podyktuj notatkę, przeczytaj polecenie na głos).
11. Przeanalizuj z dzieckiem/uczniem możliwość wprowadzenia czynności zastępczych dla tików (ćwiczonych na sesjach terapeutycznych) bądź przeprowadź z dzieckiem/uczniem burzę mózgów, jak można mu pomóc w przypadku nasilenia tików. Bądź otwarty na sposoby radzenia sobie dziecka/ucznia z tikami (np. w przypadku niektórych tików pomocne może okazać się żucie gumy, ssanie cukierka - pozwól na to, nie traktując tego jako zachowanie niegrzeczne).
12. W przypadku znacznego nasilenia tików na lekcjach warto rozważyć umożliwienie dziecku/uczniowi odbycie lekcji w odrębnym pomieszczeniu za pomocą, np. platformy teams.
13. Zachęcaj dziecko/ucznia do aktywności ruchowej, promuj zdrowe nawyki żywieniowe i właściwą higienę snu.
14. W codziennej pracy z dzieckiem/uczniem bazuj na wzmocnieniach pozytywnych, podkreślaj mocne strony dziecka/ucznia. Staraj się unikać konsekwencji negatywnych, wykorzystuj konsekwencje naturalne.
15. Dbaj o pozytywne kontakty ucznia z grupą rówieśniczą. Zapewnij atmosferę akceptacji
    i przynależności.
16. Odkrywaj i podkreślaj mocne strony i zainteresowania dziecka/ucznia, wykorzystuj je do pracy tak, by zapewnić dziecku/uczniowi odniesienie sukcesów, co wzmocni jego samoocenę i pozycję w grupie.
17. W pracy z małym dzieckiem przede wszystkim skup się na pracy nad zarządzaniem emocjami, rozwijaj w nim umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Skupianie się na samych tikach może je tylko utrwalać.
18. Rozwijaj wiedzę o tikach – ich objawach oraz wpływu na funkcjonowanie szkolne i zachowanie dziecka/ucznia.
19. Rozważ przeprowadzenie szkolenia dla grupy rówieśniczej dziecka/ucznia. Zanim podejmiesz odpowiednie kroki, uzyskaj zgodę rodziców i dziecka/ucznia.
20. Pamiętaj, że leki, które przyjmuje dziecko/uczeń mogą mieć negatywny wpływ na jego funkcjonowanie.
21. Utrzymuj systematyczny kontakt z rodzicami dziecka/ucznia z zaburzeniem tikowym – tylko ścisła i regularna współpraca stworzy bezpieczne i optymalne warunki dla rozwoju dziecka/ucznia.

                                                                Opracowała: psycholog Anna Dubowicz-Zakrzewska

BIBLIOGRAFIA:

1. Conners S. (2001). Zespół Tourette’a i lista kontrolna zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych OCD. Otwock: Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna.
2. Dąbrowska I. (2020). Tiki. W: A. Kołakowski (red.), Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży (s. 425-423). Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne GWP.
3. Polskie Stowarzyszenie syndrom Tourette’a: tourette.pl
4. Wolańczyk T. (2016). Zaburzenia tikowe. W: I. Namysłowska (red.), Psychiatria dzieci i młodzieży (s. 229-239). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.